وبلاگ شخصی مجید محب زاده زاهدشهری فسایی

چکیده

رعایت حقوق مردم در سیره و سخنان امام رضا(علیه السلام)

قبل از هر چیز در این نوشتار باید به سؤالات زیر پاسخ دهیم که در مکتب اسلام انسان ها از چه حقوقی برخوردارند؟ امام رضا(علیه السلام) در روابط اجتماعی خود با انسان ها چه حق و حقوقی را رعایت می نمود و در سخنان خویش چگونه از حقوق انسان ها در برابر ستمگران و متجاوزان از حقوق مردم دفاع می کرد؟ این تحقیق به روش کتابخانه ای و توصیفی تحلیلی صورت پذیرفته پس از بررسی منابع دست اول شیعه به این نتایج دست یافتیم که در قرآن کریم انسان ها از حقوق بس عظیم برخوردارند چون خداوند حرمت و کرامت آنان را پاس می دارد و او را بر بسیاری از مخلوقات برتری می دهد و بر سر بشر و بنی آدم تاج خلیفه اللهی می نهد. در سیره عملی امام رضا(علیه السلام) تاریخ شاهد زیباترین و شگفت انگیزترین صحنه ها بوده است که چگونه امام رضا(علیه السلام) حقوق بشر، حقوق اقلیت های مذهبی و قومی را پاس می داشت و حرمت و کرامت نفسانی انسان را چون گوهری گران بها حفظ می کرد و بر تبعیض نژادی وبی عدالتی بر علیه بشریت خط بطلان می کشید و انسان ها را صرف انسان بودن محترم می شمرد دلیل این امر نیز کاملاً روشن است چون امام رضا(علیه السلام) مانند پیامبر(صلی الله علیه وآله وسلم) و سایر ائمه (علیه السلام) مظهر اسمای الهی و آیینه دار جمال و جلال حضرت حق اند و از جانب خدا مأمور بودند که از حرمت و کرامت انسان ها دفاع کنند و حقوق بشر را محترم بشمارند و بسیار زیبا هم از انجام این وظیفه بزرگ الهی برآمدند که در این نوشتار نمونه هایی از آن بیان گردیده است علاوه بر این در گفتار و سخنان نورانی امام رضا(علیه السلام) می بینیم که آن حضرت چگونه از حقوق محرومان و ستمدیدگان در برابر مأمون عباسی دفاع می کرد و او را به محترم شمردن حقوق بشر از هر صنف و طبقه اجتماعی وادار می نمود که عمل به آن برای دولتمردان در تمامی اعصار می تواند مفید باشد. علاوه بر این امام رضا(علیه السلام) حقوقی عام و فراگیر را برای مؤمنان و شیعیان برمی شمارد که مؤمنان وظیفه دارند خالصانه یکدیگر را دوست بدارند با برادر مؤمن خود در همه اموری که امکان دارد مواسات نمایند و در برابر ظلم از حقوق برادر دینی خویش دفاع نمایند. امید است با برگزاری چنین جشنواره هایی که مطالبی نو و بدیع در آن مطرح می شود همگان خصوصاً مسئولان امور فرهنگی کشور و نسل جوان و دانشجویان و دانش آموزان با فرهنگ ناب اسلام خصوصاً فرهنگ رضوی آشنا شوند و از جوانب حقوق بشر اسلامی نیز آگاهی یابند تا ارزش های دینی و فرهنگ نورانی قرآن که امام رضا(علیه السلام) مدافع آن بود در دل های پاک درونی شود.

کلید واژگان: حقوق بشر، حقوق، وظایف، سیره عملی، فرهنگ.

مقدمه

در فرهنگ پویای اسلام انسان ها از جایگاه رفیعی برخوردارند و حرمت و احترام خاصی دارند. خداوند در زمان خلقت انسان تاج خلیفه اللهی را بر سر او نهاد که: «و اذ قال ربک للملائکه انی جاعل فی الارض خلیفه»( سوره بقره، آیه 30) و او را گرامی داشت و بر بسیاری از افریده های خویش برتری بخشید که: «ولقد کرمنا بنی آدم و خصلنا هم فی البر و البحر و رزقناهم من الطیبات و فضلناهم علی کثیر ممن خلقنا تفصیلا». (سوره اسرا، آیه 70)

این  جایگاهی است که خداوند در نظام آفرینش برای انسان در نظر گرفته است و ائمه اطهار صلوات الله علیهم اجمعین به عنوان انسان کامل مظهر اسمای حسنای الهی و آیینه دار جمال و جلال حضرت حق اند. آنان نیز انسان را خلیفه خدا بر روی زمین می دانند و اگر او را گرامی می دارند و حرمت و احترام او را پاس می دارند یکی از مظاهر اسمای حسنای الهی هشتمین گوهر آسمان ولایت و امامت حضرت امام رضا(علیه السلام) است. او چون پدران بزرگوارش صلوات الله علیهم اجمعین حقوق همه انسان ها در هر مکان و زمان را رعایت می کرد.

یکی از مفاهیم ناب و اصلی سیره و کلام نورانی امام رضا(علیه السلام) رعایت حقوق مردم است. امام رضا(علیه السلام) حقوقی عام و فراگیر را برای مؤمنان برمی شمارد که عبارتند از : دوستی خالصانه، مواسات با برادر مؤمن در همه امور، جلوگیری از ظلم به او و ... . که از دیدگاه آن حضرت این حقوق بر هر مؤمنی فرض و واجب است. علاوه بر این این امام رضا0ع) بر پایه سیاست اسلامی که رعایت حقوق خدا و بندگان او و حقوق اموات است مأمون خلیفه عباسی را به رعایت حقوق مردم ترغیب می نمود و او را از هر گونه ظلم و ستم و اجحاف برحذر می داشت. در سیره و کلام نورانی امام رضا(علیه السلام) علاوه بر رعایت حقوق مردم و ادای حقوق آنان توسط دولتمردان ظرایف از حفظ حرمت و کرامت انسانی مردم دیده می شود که آن قدر این رفتارهای انسانی در اوج کمال و انسانیت است که بدون اغراق می توان گفت دیگران از رعایت آن ها درمی مانند که در این مقاله به بررسی آن ها می پردازیم. باشد که از آن اسوه و الگوی یگانه درس بگیریم و او را در رعایت حقوق همنوعان سرمشق زندگی قرار دهیم.

حقوق بشر از دیدگاه قرآن کریم

اسلام حقوق بشر را هدیه دولت های بزرگ یا جمعیت ها و نهادهای مشکوک و به انسان تلقی نمی کند بلکه همه انسان ها را از ارزش های فطری و ذاتی می داند که از طرف خدای حکیم و مهربان به انسان عطا گردیده به همین جخهت رعایت حقوق بشر جایگاه مهمی در اندیشه اسلامی دارد. به طوری که قرآن کریم به صراحت اعلام می دارد که:

يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاكُم مِّن ذَكَرٍ وَأُنثَى وَجَعَلْنَاكُمْ شُعُوباً وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِندَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ خَبِيرٌ؛

ای مردم! ما شما را از یک مرد و زن آفریدیم و شما را تیره ها و قبیله ها قرار دادیم تا یکدیگر را بشناسید(این ها ملاک برتری نیست) گرامی ترین شما نزد خداوند باتقواترین شماست به یقین خداوند دانا و آگاه است. (سوره  حجرات، آیه 13)

بدین ترتیب قرآن کریم همه انسان ها را برابر می داند و به تبعیض نژادی به هر شکل خط بطلان می کشد. علاوه بر این قرآن کریم در سوره اسراء آیه 70 می فرماید:

وَلَقَدْ كَرَّمْنَا بَنِي آدَمَ وَحَمَلْنَاهُمْ فِي الْبَرِّ وَالْبَحْرِ وَرَزَقْنَاهُم مِّنَ الطَّيِّبَاتِ وَفَضَّلْنَاهُمْ عَلَى كَثِيرٍ مِّمَّنْ خَلَقْنَا تَفْضِيلاً؛

ما فرزندان آدم را گرامی داشتیم و آن ها را در صحرا و دریا (بر مرکب های راهوار) سوار کردیم و از نعمت های پاکیزه به آنان روزی دادیم و آن ها را بر بسیاری از موجوداتی که خلق کردیم، برتری بخشیدیم.

قرآن کریم در این آیه بشر را اشرف مخلوقات می داند و او را چنین گرامی می دارد.

قرآن کریم برای جان آدمی ارزشی بسیار بالا مقرر داشته و فرموده است:

هر کس انسانی را بدون ارتکاب قتل یا فساد در روی زمین بکشد چنان است که گویی همه انسان ها را کشته و هر کس انسانی را از مرگ رهایی بخشد، چنان است که گویی به همه مردم حیات بخشیده است. (سوره مائده، آیه 32)

این همه به علت جایگاه والایی است که قرآن کریم برای بشر در نظر گرفته است و خداوند به او عنایت نموده است. قرآن در این باره می فرماید:

و اذ قال ربک للملائکه انی جاعل فی الارض خلیفه؛

به یاد آر هنگامی که پروردگارت به فرشتگان فرمود: من بر روی زمین، جانشینی [نماینده ای] قرار خواهم داد. (سوره بقره، آیه 30)

آری قرآن بشر را نماینده خدا بر روی زمین می داند.

حقوق بشر در کلام و سیره حضرت محمد(صلی الله علیه وآله وسلم)

پیامبر اسلام حضرت محمد(صلی الله علیه وآله وسلم) بعد از استقرار حکومت اسلامی در مدینه، حقوق بشر و ارجمندی و کرامت وی را نوید داد، و آزادی همه طبقات و نژادها را از بندگی و فشار و استثمار خواستار گردید و با صراحت اعلام فرمود: انسان ها همانند دندانه های شانه با یکدیگر برابرند.

آن مرد آسمانی نه تنها به حقوق انسان، بلکه به حقوق حیوانات نیز عنایت کامل داشت. به همین جهت وقتی پیامبر(صلی الله علیه وآله وسلم) شتری را دید که با پای بسته در زیر بار خوابیده است با ابراز ناراحتی پرسید صاحب شتر کجاست؟ به او بگویید آماده حضور در محکمه و داوری باشد. (نوری طبرسی، 1381، ص202)

اعتراف خاورشناس اتریشی در مورد رعایت حقوق بشر توسط حضرت محمد(صلی الله علیه وآله وسلم)

رعایت حقوق بشر و احترام به کرامت انسان ها مورد اعتراف بزرگان جهان است. از آن جمله ژوزف اوبرمان، خاورشناس اتریشی در این باره می گوید:

بررسی زندگی و شخصیت محمد(صلی الله علیه وآله وسلم) یکی از دشوارترین کارها برای محققان و سیره نگاران است، چه او نبوغ پیچیده و ناشناخته ای داشت و نخستین کسی بود که با جمله ساده و فراگیر همه مسلمانان با یکدیگر برادرند به تبعیض نژادی پایان بخشید و این مشکل بزرگ را در سیزده قرن قبل با همین چند کلمه حل و فصل کرد، در صورتی که امروزه برای رفع همین مشکل ده ها سمینار تشکیل شده و صدها کتاب به چاپ رسید که سود چندانی نداشته اند و به عقیده من این قضیه تا قرن آینده نیز به طور کامل حل نخواهد شد. (الصفار، 1385، ص191)

این نمونه ای از اعتراف دانشمندان بزرگ جهان درباره رعایت حقوق بشر در سیره و کلام نورانی حضرت محمد(صلی الله علیه وآله وسلم) است.

ایمان ضمانت حقوق بشر اسلامی

ایمان به خدا بزرگ ترین ضمانت اجرای حقوق بشر اسلامی است که بزرگان دین از جمله امام رضا(علیه السلام) در سیره عملی خویش آن را اجرا نمودند و در جهت حفظ حرمت و کرامت انسان ها تلاش فراوان نمودند و با ستمگران زمان خویش که می خواستند به حقوق انسان ها تجاوز کنند مبارزه نمودند و پیروان خود و انسان های پاک سرشت را به احقاق حقوق خویش و دیگر انسان ها فراخواندند.

حقوق بشر در خیال یا واقعیت

در غرب هیچ گونه تضمینی برای اجرای حقوق بشر وجود ندارد. چون بعضی از اوقات دیده می شود که خود کسانی که از حقوق بشر دم می زنند اولین کسانی هستند که در سطح بین المللی حقوق بشر را نادیده می گیرند.

ویکتور شربولیه می گوید:

از سال 1500 پیش از میلاد تا 1860 بعد از میلاد در حدود هشت هزار پیمان برای تأمین صلح دایمی بسته­شده ولی به طور متوسط هر کدام فقط دو سال دوام داشته است. (جعفری، 1381، ص473)

پیروان مکاتب مادی، وقتی با ارزش های والا و قوانین کامل و مترقی اسلام روبه رو می شوند، چون خود فاقد این ارزش ها هستند، بنا به عادتشان، با وسایل و تبلیغات گوناگون به تخطئه و زشت جلوه دادن آن ها می پردازند. مثلاً معجزات و کرامت ها و اعمال زیبای مردان خدا را افسانه، و خرافاتِ غیرواقعی می شمارند، و برای فریب افکار عمومی شعارهای بسیار گسترده ای مانند آزادی و حقوق بشر و حفاظت از محیط را مطرح می کنند و در عمل همه آن ها را زیر پا می گذارند.

هم چنین پدیدآورندگان اعلامیه حقوق بشر در غرب آن را قانونی الزام آور نمی دانند و خانم «روزولت» رئیس وقتِ سازمان حقوق بشر در این باره می گوید: «اعلامیه جهانی حقوق بشر، پیمان یا قراردادی بین المللی نیست و هیچ تعهد قانونی برای عمل به آن وجود ندارد، بلکه مجموعه ای است از حقوق که ارتباط محکمی با انسان دارند و البته اجرای آن در سطح جهان کاری پسندیده است. ( صفار، 1385، ص201)

مفهوم حقوق

قبل از هر چیز باید به تحلیل محتوای مفهوم حقوق بپردازیم. مفهوم حقوق از نظر لغوی به معنی حصه ها و بهره ها آمده است. (معین، 1380، ج1، ص1364)

جامعه شناسان نیز حقوق را به معنی مجموعه الگوهای عملی که فرد در نقش خاص خود انتظار دارد دیگران نسبت به او انجام دهند حقوق آن نقش نامیده می شود. (رجب زاده، 1380، ص27)

هم چنین آنان وظایف یک نقش نیز به معنی مجموعه رفتارها و الگوهای عملی هستند که از فردی که آن نقش را پذیرفته یا نقش به او نسبت داده شده است انتظار می رود که آن ها را انجام دهد. (رجب زاده، 1380، ص27)

این نکته نیز حایز اهمیت است که اگر نقش ها و تکالیف آن ها را در یک گروه بررسی کنیم درخواهیم یافت که تکالیف یک نقش حقوق نقش های دیگر و حقوق یک نقش تکالیف نقش های دیگر است. یک فرد مسلمان از دیدگاه اسلام در برابر همه موجودات و مخلوقات عالم وظایف و مسئولیت هایی را به عهده دارد که این وظایف، حقوق موجودات دیگر محسوب می شود از همین جهت در مکتب اسلام حقوق حیوانات، حقوق بشر، حقوق اموات و ... مطرح می باشد.

همه انسان ها در مکتب اسلام از حقوق انسانی برخوردارند

در مکتب نورانی اسلام همه انسان ها از حرمت و احترام برخوردارند صرف انسان بودن، چون از دیدگاه اسلام انسان خلیفه خدا بر روی زمین است. امام علی(علیه السلام) در نهج البلاغه در این باره خطاب به مالک اشتر می فرماید:

مهربانی با مردم را پوشش دل خویش قرار داده و با همه دوست و مهربان باش، مبادا هرگز، چونان حیوان شکاری باشی که خوردن آنان را غنیمت دانی، زیرا مردم دو دسته اند، دسته ای برادر دینی تو، و دسته دیگر همانند تو در آفرینش می باشند. (نهج البلاغه، 1379، ص567)

امام علی(علیه السلام) مهربانی نمودن و محبت به مردم را از وظایف مسئولان می داند. چه مسلمان باشند چه غیرمسلمان، چون غیر مسلمان هم در آفرینش و خلقت با مسلمانان در انسان بودن مشترکند پس حرمت و احترام آن ها واجب است.

حفظ کرامت انسان ها در سیره امام رضا(علیه السلام)

امام رضا(علیه السلام)، آن سلاله پاک نبوی مانند جد بزرگوارشان حضرت محمد(صلی الله علیه وآله وسلم) در رفتار با مردم و رعایت حقوق آنان و حفظ کرامت نفسانی انسان ها الگوی جامع و کاملی بودند. ابراهیم بن عباس روایت کرده که گفت:

هرگز ندیدم حضرت رضا(علیه السلام) با کلامی در گفتارش به کسی جفا و یا درشتی کند، و هیچ گاه ندیدم سخن کسی را قطع کند، صبر می کرد تا طرف سخنش تمام شود و بعد اگر لازم می دید کلامی می گفت، و ندیدم کسی از او حاجتی بخواهد و مقدور آن حضرت باشد و رد کند، و هرگز نزد کسی پای خود را دراز نمی کرد، و در برابر همنشین و جلیسی تکیه نمی داد و هرگز ندیدم از خدمتکاران و کارگزاران خود کسی را بد بگوید و دشنام دهد، و یا در پیش چشم کسی آب دهان بیندازد، و هرگز ندیدم در خندیدن قهقه ها نماید، بلکه خنده اش تبسم بود و چون خلوت می شد و سفره طعام برای او می گسترتند  همه غلامان و خدمتکاران را بر سر سفره می خواند. حتی دربان و مهتر. و او (علیه السلام) بسیار کم خواب بود و بیسار بیداری می کشید، و بیشتر شب را با بیداری بسر می برد، از اول تا هنگام دمیدن صبح، و بسیار روزه می گرفت، و سه روز روزه هر ماه از وی فوت نمی شد و می فرمود: این روزه مانند روزه گرفتن همه سال است، و بسیاری پنهانی صدقه می داد و احسان می کرد، و بیشتر این کار را شب های تاریک انجام می داد، هر کس گمان می کند که در فضل مانند او را دیده از او باور نکن. (صدوق، 1373، ج2، ص432)

و این شمه ای است از رعایت حقوق مردم، در سیره تابناک امام رضا(علیه السلام) . باشد که همگان از آن الگوی جامع و کامل درس بگیرند و در عمل به آن حضرت اقتدا نمایند.

رعایت ظرافت های رفتاری در حفظ کرامت و شرافت انسانی توسط امام رضا(علیه السلام)

امام رضا(علیه السلام) ظریف ترین نکات رفتاری را در برخورد با محرومان در حفظ کرامات نفسانی آنان رعایت می کرد که کمتر کسی بدان توجه می نماید. این نکات آن چنان جنبه روانشناسانه دارد که انسان را به اعجاب و شگفتی وامی دارد و ما نمونه هایی از آن را ذکر می نمایم.

رعایت حقوق ثروتمندی که در سفر محتاج شده بود توسط امام رضا(علیه السلام)

 یسع بن حمزه می گوید :

در محضر امام رضا(علیه السلام) بودم و از ایشان مسایلی را می پرسیدم، غیر از من جمع زیادی حضور داشتند که آن ها نیز مسایل دینی و حلال و حرام می پرسیدند.

در این هنگام مردی بلند قد و گندم گون وارد مجلس شد، پس از سلام عرض کرد ای پسر رسول خدا(صلی الله علیه وآله وسلم) مردی از دوستداران شما و پدران و اجدادتان هستم. از سفر حج برمی گردم، مقداری پول برای بازگشت به وطن همراه داشتم ولی متأسفانه همه را گم کرده ام. اینک تقاضا دارم مرا کمکی بفرمایید تا به شهر خود برگردم. البته این را هم بگویم که من ثروتمند و خداوند نعمت را به من ارزانی داشته و صدقه به من نمی رسد. ضمناً هر چه مرحمت فرمایید در شهر خودم از طرف شما صدقه می دهم.

امام (علیه السلام) فرمود: بنشین خدا ترا بیامرزد، آن گاه با مردم شروع به صحبت شد تا کم کم متفرق شدن و من و سلیما جعفری با آن مرد و خثیمه باقی ماندیم.

امام (علیه السلام) فرمودند اجازه می دهید وارد (اندرون) شوم. سلیمان عرض کرد بفرمایید. امام داخل خانه شد پس از ساعتی تشریف آوردو درب اتاق را بست و از بالای درب دست مبارک خود را بیرون آورده فرمود: خراسانی کجاست؟ عرض کرد در خدمتم،فرمود: این دویست دینار را بگیر برای خرج راهت از این پول تبرک جو و از طرف من هم لازم نیست صدقه بدهی هم اکنون خارج شو که نه من ترا ببینم و نه تو مرا ببینی.

خراسانی رفت، حضرت رضا(علیه السلام) درب را باز کرد. سلیمان عرض کرد فدایت شوم به او لطف کردی خرج راهش را دادی اما چرا پشت درب پنهان شدید؟

فرمود نخواستم شکستگی و خواری سؤال و درخواست را در صورتش مشاهده کنم چون خواسته او را برآوردم. نشنیده ای سخن رسول الله(صلی الله علیه وآله وسلم) را که فرمود:

کسی که کار نیک را پنهانی انجام دهد پاداشش برابری با هفتاد حج دارد و کسی که آشکارا گناه بکند درپیشگاه پروردگارخوار ومطروداست اماآن که درپنهان گناهی ازاو سر زند آمرزیده می شود.

نشنیده ای که پیشنیان گفته اند:

هر گاه پیش او برای حاجتی می روم به سوی خانواده خود برمی گردم در حالی که آبرویم حفظ شده است.

آن امام رئوف و مهربان از پشت در بسته و از بالای آن به مردی که در راه مانده است و پول خود را گم کرده، کمک می کند و دلیل آن چنین بیان می کند که امام نمی خواهد شکستگی و خواری سؤال را در صورت او مشاهده کند. کسی را جز امام رضا(علیه السلام) و اجداد طاهرینش شایستگی چنین رفتارهای انسانی که در اوج انسانیت است، ندارند.

رعایت حقوق مهمان در سیره عملی امام رضا(علیه السلام)

مهمانی بر حضرت وارد شد، در خانه گرد چراغی نشسته با امام مشغول گفت و گو بودند که فتیله چراغ خراب شد. مهمان خواست آن را اصلاح کند، امام نگذاشت و فرمود: ما هرگز اجازه نمی دهیم که مهمان کار کند. (بنیاد پژوهش های اسلامی، 1382، ص29)

محترم شمردن حقوق شیعیان در سیره عملی امام رضا(علیه السلام)

هر صبح و شام اعمال شیعیان بر امام رضا (علیه السلام) در زمان حیاتش عرضه می شد و آن بزرگوار در برابر نیکوکاری آنان شکر خدای را به جا می آورد و در برابر اعمال خلاف آن ها طلب عفو می نمود.

موسی بن سیار می گوید:

من همراه امام رضا(علیه السلام) در نزدیکی طوس بودم که صدای شیونی شنیدیم. به دنبالش رفتیم، جنازه ای دیدیم [که تشییع می کردند] حضرت بلافاصله از اسب پیاده شد و به سوی جنازه رفت و مانند بره ای شیرخوار که به سوی مادرش می شتابد جنازه را دربرگرفت و فرمود: هر کس جنازه دوستان ما را تشییع کند، خداوند تمام گناهانش را می بخشد. سپس تا کنار قبر به دنبال آن رفت. آن گاه دست روی سینه میت گذاشت و او را به بهشت بشارت داد.

من گفتم: قربانت گردم مگر او را می شناسی؟

امام فرمود: آیا نمی دانی کارهای شیعیان ما هر صبح و شام بر ما عرضه می گردد؟ اگر نیکوکار باشند شکر می کنیم، و اگر خلافکار باشند از خداوند برای آنان عفو و گذشت می طلبیم.(بنیاد پژوهش های اسلامی، 1382، ص33)

سیاست یعنی رعایت حقوق خدا، انسان ها و اموات

در مکتب نورانی اسلام برای سیاست مفهوم جدیدی در نظر گرفته شده است و آن رعایت حقوق خدا و انسان ها و اموات می باشد.

وقتی از امام حسن(علیه السلام) درباره سیاست پرسیده شد حضرت در پاسخ فرمودند: :

 سیاست آن است که حقوق خداوند و حقوق زنده ها و حقوق مرده ها را رعایت کنی. اما حقوق خداوند عبارت است از انجام آن چه که خواسته خداوند است و پرهیز از آن چه که او نهی کرده است.

و اما حقوق زنده ها آن است که به وظیفه خود، در برابر برادرانت عمل کنی و خدمت به امت خویش را به تأخیر نیاندازی و تا زمانی که ولی امر مسلمین با امت خود صادق است، با او صادق باشی و هنگامی که وی از راه راست منحرف شد، عقیده ات را مقابل او اظهار کنی و اما حقوق مردگان این است که نیمی های آنان را یاد کنی و از بدی هایشان چشم بپوشی؛ چرا که آن ها را پروردگاری است که از آنان حساب کشی می کند. (دشتی، 1389، ص309)

امام رضا(علیه السلام) همنشین با خدمتگزاران در سر سفره غذا

امام رضا(علیه السلام) از آنچنان تواضعی برخوردار بود که با همه خدمتگزاران و غلامان سیاه

بر سر یک سفره می نشست و بعضی که این امر را در نظر خود ناپسند می شمردند و اعتراض می کردند امام می فرمود: ساکت باش، پروردگار همه یکی است، پدر و مادر همه یکی است، و پاداش به اعمال است. (ارفع، 1374، ص24)

برخورد امام (علیه السلام) با شخص ناشناس در حمام

امام رضا(علیه السلام) حقوق همگان را در همه جا محترم می شمردند از جمله در روایتی وارد است که:

شخصی که امام (علیه السلام) را نی شناخت در حمام از امام خواست تا او را کیسه بکشد، امام (علیه السلام) پذیرفت و مشغول شد، دیگران امام را به آن شخص معرفی کردند و او با شرمندگی به عذرخواهی پرداخت ولی امام بی توجه به عذرخواهی او هم چنان او را کیسه می کشید و او را دلداری می داد که طوری نشده است. (ارفع، 1374، ص24)

نامه امام رضا(علیه السلام) به امام جواد (علیه السلام) در مورد رعایت حقوق مردم

آن امام همام فرزند خویش امام جواد(علیه السلام) را به رعایت هر چه بیشتر حقوق مردم توصیه می نماید. شیخ صدوق از بزنطی نقل می کند که گفت:

نامه حضرت رضا(علیه السلام) را که به فرزندش امام جواد(علیه السلام) نوشته بود، دیدم  که فرموده بود ای اباجعفر( ای امام جواد) به من خبر رسیده که تو وقتی سوار بر مرکب می شوی تا به جایی بروی، غلامان، تو را از در کوچک می برند، و این کار به خاطر بخل غلامان است تا خیری از ناحیه تو به کسی نرسد، تو را به آن حقی که بر گردنت دارم، ورود و خروج خود را در در بزرگ قرار بده، و هنگام سوار شدن، درهم و دینار در همراه خود بردار، سپس هر کس تقاضای کمک کرد، به او کمک کن، و وقتی عموها و عموزادگان از تو تقاضای کمک کردند، کمتر از پنجاه دینار به آن ها نده، و اگر بیشتر دادی اختیار با خودت است، من می خواهم(در پرتو انفاق)خداوند مقام تو را ارجمند کند.

فانفق ولاتخش من ذی العرش اقتاراً؛

پس انفاق کن و از صاحب عرش، در مورد تنگدستی خود نترس. ( قمی، بی تا، ص152)

وظایف دولتمردان و رعایت حقوق مردم در سخنان گهربار امام رضا(علیه السلام)

در سیره وسخنان امام رضا(علیه السلام) دولتمردان وظایف و مسئولیت های خطیری در برابر مردم بر عهده دارند که با توجه به همبستگی نقش ها در جامعه این وظایف دولتمردان، از جمله حقوق مردم محسوب می شود که امام رضا(علیه السلام) این حقوق را بر مسئولان و دولتمردان واجب و ضروری می داند در برخورد با مأمون تلاش می نمود که او را وادار به رعایت حقوق مردم نماید و عدالت را استوار سازد و ظلم و بیدادگری را از بیخ و بن برکند به گونه ای که همه مردم بتوانند به حقوق خویش دست یابند که قبل از این که به نمونه هایی از آن ها اشاره نماییم لازم است به بیان مفهوم سیاست که مبنای عمل دولتمردان در نظام اسلام تعیین می کند بپردازیم.

وظایف دولتمردان در برابر مردم از دیدگاه امام رضا(علیه السلام)

دولتمردان در نظام سیاسی اسلام وظایفی در برابر مردم دارند که این وظایف دولتمردان حقوق مردم نیز محسوب می شود. از دیدگاه امام رضا(علیه السلام) مسئولان حکومت وظیفه دارند حرف مردم و شکایت آنان را بشنوندو به آن رسیدگی نمایند و مردم باید به حاکم جامعه اسلامی دسترسی داشته باشند.

روزی مأمون به خدمت امام رضا (علیه السلام) رسید و نامه ای در دست داشت و با شادمانی فتح روستاهایی از منطقه کابل به دست سپاهیان اسلام را خبر می داد. امام (علیه السلام) به او فرمود: آیا فتح روستایی از منطقه کفر تو را شادمان می کند؟ مأمون گفت: آیا این مایه خرسندی نیست؟ امام به او چنین گفت: درباره امت محمد(صلی الله علیه وآله وسلم) و حکومتی که برایشان داری از خدا بترس، چه تو  کارهای مسلمانان را تباه ساختی و کار را به دست کسانی سپرده ای که به غایر حکم خدای بزرگ داوری می کنند، و خود در این سرزمین مانده ای و خنه هجرتو فرود آمدن وحی را ترک کرده ای، بر مهاجران و انصار با نبودن تو ستم می رود و سوگند و پیمان هیچ مؤمنی را نگاه نمی دارند، و روزگار بر مظلومان به سختی می گردد و آنان برای زندگی به هزینه ای دسترسی ندارند و کسی را نمی یابند که از زندگی خویش شکایت برند... آیا نمی دانی والی مسلمانان هم چون تیرک میان چادر است که هر کس بخواهد به آن دسترسی دارد؟ (مجلسی، 1385، ج49، ص165)

 دفاع از حقوق ستمدیدگان توسط امام رضا(علیه السلام)

آن امام رئوف در سراسر عمر خویش از هر فرصتی برای دفاع از حقوق ستمدیدگان و محرومان تلاش می کرد. برای نمونه محمدبن سنان می گوید:

مأمون روزهای دوشنبه و پنج شنبه را اختصاص به رسیدگی به کارهای مردم داده بود، در این روزها امام رضا(علیه السلام) را در طرف راست خود می نشاند.

محمدبن سنان می گوید در یکی از همان روزها من در خدمت علی بن موسی الرضا (علیه السلام) بودم. به مأمون گفتند مردی از صوفیه دزدی کرده دستور داد او را حاضر کردند همین که چشمش به او افتاد آثار زهد و پارسایی از لباس و جامعه اش آشکار بود و اثر سجده در پیشانی او مشاهده می شد. گفت چه زشت است با این ظاهر شایسته و آثار زهد چنین عمل زشت و دزدی از تو سر زند!

و آن مرد جواب داد این کار را من از روی اضطرار انجام داده ام چون مرا از خمس و غنیمت ندادی مجبور به دزدی شدم.

مأمون گفت: تو در خمس و غنیمت چه حقی داری؟ جواب داد: خداوند خمس را در این آیه به شش قسمت تقسیم کرده است:

وَاعْلَمُواْ أَنَّمَا غَنِمْتُم مِّن شَيْءٍ فَأَنَّ لِلّهِ خُمُسَهُ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَابْنِ السَّبِيلِ إِن كُنتُمْ آمَنتُمْ بِاللّهِ وَمَا أَنزَلْنَا عَلَى عَبْدِنَا يَوْمَ الْفُرْقَانِ يَوْمَ الْتَقَى الْجَمْعَانِ وَاللّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ؛ (سوره انفال/آیه 41)

در آیه غنیمت نیز همین شش قسمت موجود است:

؛

در هر دو آیه سهمی برای کسی که از وطن دور افتاده (ابن السبیل) و سهمی برای فقرا قرار داده من هم ابن سبیلم و هم فقیر تو حق مرا ندادی.

مأمن گفت می خواهی با این یاوه سرایی هایت حدی از حدود خدا را درباره دزد ترک کنم.

پاسخ داد اول خودت را پاک کن و حد بر خود جاری نما آن گاه به دیگری بپرداز و او را پاک کن و اقامه حد نما.

مأمون رو به علی بن موسی الرضا(علیه السلام) نموده پرسیده شما چه می فرمایید. آن جناب فرمود این مرد می گوید تو دزدی کرده ای من هم دزدی نموده ام. از پاسخ امام رضا(علیه السلام) مأمون بی اندازه خشمگین شد رو به آن مرد کرده گفت به خدا قسم دستت را جدا خواهم کرد، مجرم در جواب او گفت چگونه دست مرا قطع می کنی با این که بنده من هستی. مأمون پرسید: من از کجا بنده تو شده ام جواب داد: زیرا مادرت را از بین المال مسلمین خریداری کرده اند تو بنده هر مسلمانی هستی که در شرق و غرب جهان زندگی می کند مگر آن که آزادت کنند و من ترا آزاد نکرده ام. از طرفی متصدی خمس شده ای و حق آل پیامبر(صلی الله علیه وآله وسلم) را نمی دهی و هم حق من و امثال من را مانع شده ای. دیگر این که کسی که ناپاک است مانند خود را نمی تواند پاک کند باید شخص پاک دیگری او را تطهیر نماید.

آن کس که بر گردنش حدی است نمی تواند حد خدا بر دیگری جاری نماید مگر این که اول بر خود جاری سازد مگر نشنیده ای خداوند می فرماید:

مردم را به نیکی وادار می کنید ولی خود را فراموش کرده اید با این که کتاب خدا را می خوانید آیا اندیشه و تعقل نمی کنید. (سوره بقره، آیه 44)

مأمون به حضرت رضا(علیه السلام) عرض کرد درباره این مرد چه می فرمایید:

امام (علیه السلام) فرمود: خداوند در قرآن به پیغمبر اکرم (صلی الله علیه وآله وسلم) می فرماید: «فلله الجحۀ البالغه»

از برای خداست استدلال رسا و محکم. این حجت و استدلال همان است که اگر به جاهلی هم برسد آن را با جهلش درمی یابد. چنان که عالم نیز به علم و دانش خویش متوجه آن می شود به هر حال دنیا و آخرت با استدلال و برهان استوار است. این مرد برای تو خوب استدلال کرد.

مأمون دستور داد او را آزاد کردند و چندی از مردم کنار گرفت و در فکر از بین بردن حضرت رضا(علیه السلام) بود و بالاخره هم جنایت بزرگ یعنی کشتن امام (علیه السلام) را انجام داد. (ارفع، 1374، ص14)

امام رضا(علیه السلام) از حقوق یک مرد صوفی که از فقر دست به دزدی زده است و ظاهراً از پایین ترین اقشار جامعه است دفاع می کند. چون با بیان دلایل قرآنی و استدلال صحیح مأمون عباسی آن خلیفه ستمگر را محکوم می کند. در کجای دنیا مرسوم است که یک فرد به خود جرأت دهد که از حقوق یک شخص بی نام و نشان و محروم جامعه بر علیه سلطان حاکم مقتدر دفاع نماید و موقعیت خویش را به خطر اندازد و این امر جز از وجود نازنین امام رضا(علیه السلام) که الگوی کامل و جامع مدافع حقوق بشر و انسان ها است سرنمی زند. این بشر هر کس و از هر طبقه اجتماعی که باشد امام رضا(علیه السلام) از حقوق او دفاع می کند.

دفاع از حقوق اقلیت ها در برابر مأمون خلیفه عباسی توسط امام رضا(علیه السلام)

یاسر خدمت گزار امام می گوید: نامه ای از نیشابور به مأمون رسید (به این مضمون) مردی زرتشتی هنگام مرگ وصیت کرده است که مال زیادی را که از او باقی می ماند، میان بینوایان و تهیدستان تقسیم کنند. قاضی نیشابور آن اموال را میان مسلمانان تقسیم کرده است. مأمون به امام رضا (علیه السلام) گفت: ای سرور من! در این موضوع چه می فرمایید؟ امام (علیه السلام) فرمود:

زرتشتیان برای بینوایان مسلمان وصیت نمی کنند. نامه ای به قاضی نیشابور بنویس تا همان مقدار از مالیات های مسلمانان بردارد و به بینواینان زرتشتیان بدهد. (صالحی، 1384، ص178)

حقوق عمومی مؤمنان بر یکدیگر از دیدگاه امام رضا(علیه السلام)

از دیدگاه امام رضا(علیه السلام) همه مؤمنان بر یکدیگر حقوقی کلی دارند که هر فرد مؤمن موظف است ضمن ادای وظیفه خویش، حقوق دیگر مؤمنان را برآورده نماید و کسی که حقوق دیگران را رعایت نکند مؤمن نیست. در روایتی که علامه مجلسی در جلد 74 بحارالانوار نقل نموده، آمده است که از امام رضا(علیه السلام) در مورد حق مؤمن بر برادر مؤمنش سؤال شد. فرمود که از جمله حقوق مؤمن بر مؤمن این است که در دل او را دوست بدارد، با مال و ثروتش او را کمک کند و او را اگر مورد ظلم و ستم قرار گرفته است یاری کند و ... و اگر از دنیا رفت قبرش را زیارت کند و به او ظلم و خیانت و غش در معامله نکند. او را خوار ننماید و غیبت او نکند و به او دروغ و اُف نگوید که اگر چنین کند دیگر میان آن ها پیوند دوستی نباشدو اگر به او بگوید تو دشمن من هستی یکی از آن دو یار خود را کافر شمرده است هر گاه به او تهمتی زند، ایمان در دلش آب شود همان گونه که نمک در آب حل می شود. (مجلسی، 1379ق، ج74، ص232 و ری شهری، 1379، ج3، ص1248)

بنابراین حقوق عمومی که امام رضا(علیه السلام) مردم و مؤمنان را به رعایت آن ها در برابر برادر دینی خویش ترغیب می کند عبارتند از :

1- دوستی خالصانه

2- کمک مالی

3- جلوگیری از ظلم به او

4- زیارت قبر مؤمن بعد از مرگ او

5- خیانت نکردن به مؤمن

6- خوار ننمودن برادر مؤمن

7- غیبت نکردن و دروغ نگفتن او

8- مساوات در همه امور

در روایتی دیگر امام رضا(علیه السلام) در این باره می فرماید:

بدان که حق برادران واجب و فرض است... از خود و اموالتان برای آن ها سرمایه گذاری کنید ... و در هر چیزی که مساوات و برابری رواست با آنان به برابر و مساوات رفتار کنید. (مجلسی، 1379ق، ج74، ص226)

راستی اگر مؤمنان این حقوق برادر خویش را زنده بدارند جامعه اسلامی در سایه رعایت این حقوق به مدینه صالحه تبدیل می شود.

نتیجه گیری

هدف این نوشتار آشنایی با رعایت حقوق مردم در سیره و سخنان امام رضا(علیه السلام) است. آشنایی با حقوق بهتر از دیدگاه قرآن و حفظ حرمت و کرامت انسانی در مکتب اسلام خصوصاً در سیره وسخنان امام رضا(علیه السلام).

حقوق بشری که قرآن برای انسان ها در نظر دارد و پیامبر و ائمه هدی که به رعایت آن ها اصرار ورزیدند مترقی ترین حقوق است چون این حقوق را خدایی برای انسان ها در نظر گرفته که خالق آن هاست که ضامن اجرای آن ایمان انسان هاست. ایمانی که از درون آن ها را کنترل می کند. این حقوق صرفاً نوشته های روی کاغذ نیسیتند که نه تنها هیچ گونه ضمانت اجرایی ندارد بلکه مورد سوء استفاده مستکبران عالم و قانون شکنان قرار می گیرد.

در سیره و کلام نورانی امام رضا(علیه السلام) به حقوق عمومی مردم تأکید شده که آن حضرت رعایت این حقوق را فرض و واجب می دانند که از آن جمله این حقوق مواسات و برابری در هر چیزی که امکان آن وجود دارد می باشد که رعایت این حق دامنه بسیار وسیعی دارد و می توان آن را مترقی ترین حقوقی دانست که امام رضا(علیه السلام) مردم را به رعایت آن تجویز می نماید. از طرفی امام رضا(علیه السلام) حقوقی را برای مردم می شمارد که رعایت آن بر دولتمردان فرض و واجب است که در سیره و گفتار آن حضرت نورانیتی خاص دارد و امام (علیه السلام) به مناسبت های مختلف این حقوق را به مأمون یادآوری می نمود و او را به رعایت آن ترغیب می نمود. علاوه بر این در سیره عملی امام رضا(علیه السلام) رفتارهایی نسبت به هم نوعان مشاهده می شود. در این رفتارهای امام (علیه السلام) که اوج انسانیت و شرافت خود را به رخ جهانیان می کشاند سرمشق کاملی از رعایت حقوق انسان ها و حفظ کرامت آنان است که از آن جمله می توان غذا خوردن امام با غلامان سیاه، مواسات و همنشینی با توده های مردم، مالش دادن بدن مردی در حمام برای کسی که از او خواسته بود بدنش را مالش دهد و وقتی آن مرد حضرت را شناخت پریشان شد و از امام عذرخواهی کرد ولی امام از او دلجویی کرد.

باشد که همه این رفتارهای انسانی را سرمشق زندگی خویش در روابط اجتماعی با همنوعان خویش قرار دهیم و انسان ها را از صمیم قلب دوست بداریم و حقوق آنان را براساس سیره و کلام نورانی امام رضا(علیه السلام) زنده بداریم.

پیشنهادات

1- تبیین مبانی حقوق بشر اسلامی در شبکه های جهانی صدا و سیما و بیان سیره و کلام نورانی امام رضا(علیه السلام) در این شبکه ها به منظور آشنایی جهانیان با شخصیت بزرگان دین خصوصاً امام رضا(علیه السلام)

2- آشنا نمودن فرهنگیان و اساتید دانشگاه ها با سیره عملی امام رضا(علیه السلام) و گفتار او در مورد حقوق بشر

3- در نظر گرفتن چند واحد درسی در مورد حقوق بشر از منظر اسلام و سیره عملی و گفتار امام رضا(علیه السلام) در مورد رعایت حقوق مردم برای دانشجویان و اساتید دانشگاه و فرهنگیان.

منابع

1-   قرآن مجید

2-   ارفع، سیدمحمدکاظم، سیره عملی اهل بیت (علیه السلام)، تهران، مؤسسه تحقیقاتی و انتشاراتی فیض، 1374.

3-   بنیاد پژوهش های اسلامی، آداب زیارت امام رضا (علیه السلام)، مشهد، بنیاد پژوهش های اسلامی، 1382.

4-   جعفری، محمدتقی، امام حسین(علیه السلام) شهید فرهنگ پیشرو انسانیت، تهران، مؤسسه تدوین و نشر آثار علامه جعفری، 1381.

5-   دشتی، محمد، نهج البلاغه، قم، نشر روح، 1379.

6-   دشتی، محمد، فرهنگ سخنان امام حسن(علیه السلام)، قم، مؤسسه انتشارات مشهور، 1389.

7-   رجب زاده، احمد، مطالعات اجتماعی، تهران، شرکت چاپ و نشر کتاب های درسی، 1380.

8-   ری شهری، محمد، میزان الحکمه، ترجمه حمیدرضا شیخی، قم، دارالحدیث، 1379.

9-   صالحی، محمد و دیگران، سیره امام رضا(علیه السلام)، قم، مرکز مطالعات و تحقیقات حوزه نمایندگی ولی فقیه در جهاد کشاورزی، 1384.

10-                  صدوق، محمدبن علی، عیون اخبارالرضا(علیه السلام)، ترجمه حمیدرضا مستفید و علی اکبر غفاری، تهران، 1373.

11-                  صفار، سالم، سیره پیامبر(صلی الله علیه وآله وسلم) در رهبری و انسان سای، ترجمه غلامحسین انصاری، تهران، امیرکبیر، 1383.

12-                  قمی، عباس، کحل البصر، ترجمه محمد محمدی اشتهاردی، قم، انتشارات ناصر، بی تا.

13-                  مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، تهران، المکتبه الاسلامیه، 1397هـ.ق.

14-                  معین، محمد، فرهنگ فارسی، تهران، امیرکبیر، 1380.

نوری طبرسی، میرزاحسین، کلمه طیبه، تهران، انتشارات اسلامیه، 1381.