وبلاگ شخصی مجید محب زاده زاهدشهری فسایی

اعتدال: در فرهنگ لغت اعتدال به معنی میانه حال شدن، راست شدن، برابر شدن، میانه روی، حد وسط گرما و سرما یا خشکی و رطوبت آمده است.1

اعتدال در مصرف: یعنی استفاده بهینه و صحیح از امکانات مادی و معنوی

الگو: نمونه2

فرضیات تحقیق

بین اصل اعتدال و الگوی صحیح مصرف رابطه بسیار نزدیک و تنگاتنگی وجود دارد.

رعایت اعتدال در مصرف همان الگوی صحیح مصرف است.

روش تحقیق

شیوه تحقیق نیز شیوه کتابخانه ای بوده است که کتب دست اول شیعی  و اهل تسنن و جامعه شناختی و اقتصادی را مورد بررسی قرار داده ایم.

سوابق موضوع

گر چه تاکنون در ارتباط با رابطه اصل اعتدال و الگوی صحیح مصرف کتابی مجزا منتشر نشده است ولی در کتب تفاسیر و متون دست اول مذهبی و اقتصادی و جامعه شناحتی مطالبی ارزشمند بیان گردیده که در این تحقیق مورد بهره برداری قرار گرفته است. از جمله می توان تفاسیر،المیزان، نمونه، مجمع البیان، صافی،        منهج الصادقین و کتب روایی مثل اصول کافی، میزان الحکمه، غررالحکم و سفینه البحار و از دیدگاه اقتصادی و جامعه شناختی کتاب های مطالعات اجتماعی، جامعه شناسی نظام جهانی را نام برد.

رعایت اصل اعتدال در توسعه اقتصادی و پیشرفت در نظام جهانی

از دیدگاه اقتصاددانان و جامعه شناسان اگر جوامع در مصارف خویش رعایت اعتدال و الگوی صحیح مصرف را بنمایند موجب شکوفایی اقتصادی و پیشرفت می شود.  

دکتر رجب زاده در کتاب مطالعات اجتماعی چنین بیان می کند:

کشوری پهناور مانند چین با سنت ساده زیستی و ساده پوشی با جمعیتی عظیم توانسته است در مدت       40 سال در ردیف ابرقدرتها قرار گیرد1.

علاوه بر این مجموعه کشورهای آمریکای لاتین از جمله برزیل و آرژانتین با سیاست محدود کردن ورود کالای خارجی حمایت از صنایع داخلی در مقابل صنایع خارجی، محدود کردن مصرف در داخل ( رعایت اصل اعتدال و الگوی صحیح مصرف) موقعیت خود را در نظام جهانی بهبود بخشیده اند2.

بنابراین می توان با رعایت اعتدال و الگوی صحیح مصرف ضمن شکوفایی نظام اقتصادی در نظام جهانی نیز پیشرفت کرد و جایگاه مناسبی در جهان امروز پیدا کرد. توجه رهبر معظم انقلاب اسلامی در نامگذاری امسال به نام سال اصلاح الگوی مصرف نیز بیانگر اهمیت همین موضوع می باشد.

اعتدال در قرآن

اعتدال، زیربنای تمام تعالیم اسلام است . به طوری که در همه دستورات و مقررات آن، از هر گونه افراط و تفریط جلوگیرری به عمل آمده است. در اسلام در همه ارکان زندگی از قبیل عبادت، تحصیل، پوشیدن، دوستی و رفاقت، در دشمنی و خصومت و در سایر امور و شئون فردی و اجتماعی به اعتدال توصیه شده است.

اسلام دین اعتدال

قرآن کریم خطاب به مسلمانان می فرماید:

وَ کذلکَ جعلناکم اُمهً وَسَطاً3

ما شما را امت میانه و معتدل قرار دادیم.

آیه بالا بیانگر این موضوع است که هیچگونه افراط و تفریطی در آیین اسلام وجود ندارد. چون قانونگذار آن به تمام نیازهای فطری بشر آگاه بوده و همه جهان روحی و جسمی او را در نظر گرفته است.

حضرت آیت الله علامه سیدمحمدحسین طباطبایی در ذیل این آیه می فرماید: این که قرآن کریم          می فرماید: شما (مسلمانان را) امت متوسط و میانه قرار دادیم از این نظر است که امت اسلامی یک امت معتدل و میانه رو در میان مردم هستندنه تنها مانند مشرکین و بت پرستان که تمام توجهشان به طرف جسمانیات و مادیات و لذایذ و زینت های مادی است و هیچگونه توجهی به معنویات و روحانیت و عقیده ای به حشر و نشر ندارند و نه مانند نصاری که تمام همشان مصروف جنبه های روحی است و مردم را به رهبانیت و پشت پا زدن به کمالات جسمی که خداوند در عالم ماده برای نیل به کمالات معنوی قرار داده، دعوت می کنند1.

در تفسیر شریف مجمع البیان علامه طبرسی از امام باقر(u) نقل می کند که فرمود:

ما امت میانه و معتدل هستیم و ما گواهان الهی بر خلق او و حجت خدا در زمین می باشیم2.

حضرت آیت الله مکارم در تفسیر نمونه می فرماید:

میانه بودن و اعتدال اصلی است که بر تمام تعلیمات اسلام حکومت می کند. اعتدال در عقیده، اعتدال در برنامه های اجتماعی، اعتدال در شیوه های اخلاقی و بالاخره اعتدال در همه برنامه ها3.

حضرت آیت الله سیدعبدالحسین طیب می فرماید: امت وسط یعنی گروهی که در جمیع شئون اجتماعی دارای روش مستقیمی بوده و به طرف افراط و تفریط منحرف نشوند.4

همچنین در تفسیر الدرالمنثور از سیوطی آمده است که می فرماید: از ابن عباس نقل شده که امت وسط یعنی امت عدل. 5

بنابر آیه شریفه قرآن و اعتقاد مفسران بزرگ، اسلام امت میانه و معتدل است. ملافتح علی کاشانی در تفسیر منهج الصادقین می گوید: « اُمهً وسطاً» وسط در اصل اسم مکان است که متسوی باشد در آن مساحت از جوانب و

بعد از آن مستعار شده برای خصال محموده به جهت وقوع آن از طرفین افراط و تفریط1.

با توجه به ترجمه و تفسیر آیه 143 سوره مبارکه بقره به این نتیجه رسیدیم که امت اسلام یک امت میانه و حد وسط است و اعتدال اصلی است که بر تمام تعلیمات اسلام حکومت می کند.

اعتدال یکی از خصوصیات مؤمنان در قرآن

از دیدگاه قرآن مؤمن واقعی کسی است که در کارهایش از افراط و تفریط دوری کند و راه اعتدال را در همه جوانب زندگی پیشه خود سازد. قرآن کریم در سوره مبارکه فرقان آیه 67 درباره مؤمنان می فرماید:

والَّذینَ اِذا اَنفقوا لَم یُسرِفوُا وَ لَم یَقترُوا و کان بینَ ذلک قَواماً2

آنها کسانی هستند که هرگاه انفاق کنند نه اسراف می کنند و نه سخت گیری بلکه در میان این دو حد اعتدالی دارند.

در یکی از روایات اسلامی تشبیه جالبی برای اسراف و اقتار و حداعتدال شده است و آن این که هنگامی که امام صادق(u) این آیه را تلاوت فرمود( به نقل از تفسیر صافی و نمونه) امام صادق(u) مشتی سنگ ریزه از زمین برداشت و محکم در دست گرفت و فرمود این همان اقتار و سخت گیری است. سپس مشت دیگری برداشت و چنان دست خود را گشود که همه آن به روی زمین ریخت و فرمود این اسراف است. بار سوم مشت دیگری برداشت و کمی دست خود را گشود به گونه ای که مقداری فرو ریخت و مقداری در دستش بازماند و فرمود این همان قوام است3.

مؤمن واقعی از دیدگاه قرآن حتی در انفاق نیز الگوی صحیح مصرف را رعایت می نماید. چون اگر انفاق بیش از حد و در غیر حق و بیجا مصرف گردد اسراف محسوب می شود.

رابطه اصل اعتدال و الگوی صحیح مصرف در روایات

سیری در فرمایشات پیامبر( صلی الله علیه و آله) و ائمه اطهار صلوات الله علیهم اجمعین بیانگر این موضوع است که بین اصل اعتدال و الگوی صحیح مصرف رابطه ای بسیار نزدیک و مستقیم وجود دارد . افراد ضمن رعایت اعتدال در حقیقت الگوی صحیح مصرف را نیز مراعات نموده اند.

امام صادق(u) می فرماید:

همانا میانه روی و اعتدال روشی است که خداوند متعال آن را دوست دارد و حضرت حق اسراف را دشمن دارد، حتی دورانداختن هسته خرما و دور ریختن باقیمانده آب آشامیدن را در جایی که می تواند مفید باشد1.

2- امام علی(u) در نامه 21 نهج البلاغه به زیاد ابن ابیه در سال 36 هجری می فرماید:

ای زیاد از اسراف بپرهیز، و میانه روی را برگزین، از امروز به فکر فردا باش، و از اموال دنیا به اندازه کفاف خویش نگهدار و زیادی را برای روز نیازمندیت در آخرت پیش فرست2.

امام علی(u) در این نامه زیاد را به اصل اعتدال فرا می خواند و الگوی صحیح مصرف را به او آموزش            می دهد و چند اصل را یادآور می شود.

1- پرهیز از اسراف

2- رعایت اصل اعتدال و میانه روی

3- استفاده از مال به اندازه کفاف و نیاز

4- انفاق در راه خدا برای آخرت

رعایت اصل اعتدال در انفاق از دیدگاه قرآن

اعتدال و دوری از اسراف و زیاده روی در امام امور و شئون زندگی از طرف مکتب نورانی اسلام توصیه شده است حتی انفاق در راه خدا با این که انفاق فضیلتی بزرگ محسوب می شود قرآن کریم در مورد محصولات باغی می فرماید:

اوست که باغهای معروش ( باغ هایی که درختانش روی داربستها قرار می گیرند) و باغ های غیرمعروش (درختانی که نیاز به داربست ندارند) آفرید، و همچنین نخل و انواع زراعت را که از نظر میوه و طعم با هم متفاوتند و ( نیز ) درخت زیتون و انار را که از جهتی با هم شبیه و از جهتی تفاوت دارند از میوه آن به هنگامی که به ثمر می نشیند بخورید و حق آن را به هنگام درو بپردازید، اسراف نکنید که خداوند مسرفین را دوست نمی دارد1.

حضرت آیت الله مکارم در تفسیر نمونه می فرماید: اسراف به معنی تجاوز از حد اعتدال است2.

در کتاب وسائل الشیعه جلد 6 چندین روایت در ذیل آیه فوق وارد شده که برداشت محصول و برداشت  میوه های باغ با در طول روز انجام بگیرد تا حق محرومان به هنگام درو به آنان پرداخت شود3.

یکی از مسلمانان مدینه مزرعه ای داشت که در آن کشاورزی می کرد و روز برداشت محصول، تمام محصول آن را مستمندان و فقرا می بخشید و در نتیجه خود و عائله اش دست خالی و بینوا می ماندند خداوند کار او را اسراف خواند و دستور داد حقی که خداوند بر محصول واجب گردانیده ( از زکات و غیره) بپردازید ولی در انفاق و بخشش به بیچارگان زیاده روی نکنید سپس امام فرمود گاهی شخصی بپردازید ولی در انفاق و بخشش به بیچارگان زیاده روی نکنید سپس امام فرمود گاهی شخصی مال خود را در راه حق خرج می کند و در عین حال اسراف کننده است قرآن کریم حدود انفاق را تعیین فرموده و خطاب به رسول اکرم( صلی الله علیه و آله) می فرماید:

وَ تَجعَل یَدکَ مَفلولَهً اِلی عُنُقِک ولا تَبسُطها کُلَّ البَسط فَتَحُدَ مَلوُماً مَحسورا4

نه دست خود را محکم ببند و نه بسیار باز و گشاده بدار که هر کدام را انجام دهی بنکوهش و حسرت گرفتار خواهی شد.

علاوه بر این ملافتح الله کاشانی در تفسیر منهج الصادقین جلد 5 می فرماید: در اسباب النزول آورده شده که مسلمانی با فردی یهودی شرط بستند که آنکه حضرت محمد( صلی الله علیه و آله) از موسی کلیم بخشنده تر است از برای امتحان فرد مسلمان دختر خود را به سوی حضرت محمد( صلی الله علیه و آله) فرستاد دختر نزد پیامبر رفت، گفت یا رسول الله مادر من این پیراهن شما را می خواهد که در بر شماست حضرت به حجره درآمده پیراهن خود را بیرون کرده بوی داد و خود برهنه بنشست بلال اقامه گفت و یاران پیامبر منتظر خروج آن حضرت بودند و او به سبب برهنگی نمی توانست به مسجد بیاید آیه فوق نازل شد و خدا پیامبر( صلی الله علیه و آله) را با اعتدال صفت انفاق و بخشش امر کرد1.

بنابراین می بینیم که اعتدال اصلی جدایی ناپذیر از امر انفاق است و فرد مسلمان باید در انفاق تبذیر و اسراف نکند و اعتدال را رعایت کند.

در کتاب کافی از امام صادق(u) روایت شده که فرمود: خداوند در این آیه ( آیه 31 سوره اسرا) رسول خود را تعلی می هد که  چطور باید انفاق کند و داستانش این است که چند وقیه پول طلا نزد پیامبر( صلی الله علیه و آله) بود دلش نمی خواست شب آنها را نزد نگه دارد لذا همه را صدقه داد و چون صبح شد  چیزی در دست نداشت و اتفاقاً سائلی مراجعه نموده چیزی خواست، و وقتی فهمید چیزی ندارد آن جناب را ملامت کرده و غمناک شد، زیرا از یک سو چیزی در دست نداشت و از سوی دیگر چون دلسوز و رقیق القلب بود از وضع مرد متأثر شد لذا خدایتعالی وی را مؤدب نموده در آیه « لاتعجل یدک مفلوله ...» خاطر نشان کرد که چه بسا مردم از تو درخواستی کنند که اگر عذری بیاوری عذرت نپذیرند پس هیچ وقت نباید همه آنچه در دست داری به یک نفر بدهی و دست خالی بمانی.

برکات اصل اعتدال و رعایت الگوی صحیح مصرف در مخارج زندگی

رعایت اعتدال و میانه روی در مخارج زندگی یکی از اصول زندگی هر فرد مسلمان است. اسلام در همه حال و هر شرایطی مسلمانان را به اعتدال و رعایت الگوی صحیح مصرف دعوت می نماید.

1- نجات دهنده انسان

امام باقر( علیه السلام) می فرماید سه چیز است که نجات دهنده انسان است:

اَمَّا المُنجیات فخَوفُ الله فِی السِّرّ و والعلانیه و القَصدُ فی الخفی والفَقرِ وَ کَلِمَهُ العدل فی الرّضا والسّخطِ3

اول) ترس از خدا در نهان و آشکار

دوم) میانه روی در خرج و هنگام ثروتمندی و تهیدستی

سوم) به عدل سخن گفتن، در حال خشنودی و هنگام غضب

2- افزایش ثروت

امام علی (u) می فرماید: السَّرفُ متواهٌ والقصد مَثراهٌ1

اسراف موجب هلاکت است و میانه روی زیاد شدن ثروت

3- دوری از هلاکت و بدبختی

امام علی (u) می فرماید: لا هلاک مَعَ الاِقتصادٍ2

در اعتدال و میانه روی هلاکت و بدبختی وجود ندارد.

اینها قسمتی از برکات رعایت اصل اعتدال و الگوی صحیح مصرف می باشد که در کلمات گهربار ائمه وارد شده است.

مدیریت زمان و رعایت الگوی صحیح مصرف در لحظات عمر

ارزشمندترین سرمایه ای که خداوند در اختیار انسان ها قرار داده است سرمایه عمر است که باید از لحظات آن بهترین استفاده را نمود و به هدر نداد. پیامبر گرامی اسلام حضرت محمد( صلی الله علیه و آله) می فرماید:

پنج چیز را بیش از پنج چیز غنیمت شمار: زندگیت را پیش از مردنت و تندرسیت را پیش از بیماریت و فراغت و آسایشت را پیش از گرفتار شدنت و جوانیت را پیش از پیر شدنت و تواندگریت را پیش از نیازمندیت.

از دیدگاه پیامبر گرامی اسلام حضرت  محمد( صلی الله علیه و آله) نعمت حیات و زندگی و تندرستی و فرصت ها و جوانی و توانگری را باید غنیمت دانست و از آنها بهترین استفاده ها را نمود. درباره الگوی صحیح  مصرف باید گفت که رعایت آن، در صرف عمر و لحاظت زندگی مهمترین مسئله ای که باید مورد توجه قرار بگیرد چون عمر از سایر نعمات ارزشمندتر است و غفلت از آن به هیچ وجه پذیرفته نیست.

پس باید در صرف لحاظت عمر و الگوی صحیح مصرف پیامبر و ائمه طاهرین صلوات الله علیهم اجمعین و نخبگان جامعه چون امام خمینی(ره) و دکتر حسابی و شهید مطهری را الگو قرار داد و در زندگی به آنها اقتدا نمود و سیره آن بزرگواران را پیروی کرد تا مدیریت زمان و امکانات و نعمات الهی بخوبی صورت پذیرد و از امکانات در جهت رشد و ترقی و تعالی استفاده نمود.

رعایت اعتدال در خوراک

یکی از دستورات بهداشتی مهم که عامل پیشگیری از بسیاری از امراض است اسلام در قرآن بیان فرموده است و با یک جمله ساده می فرماید:

کُلوُا واشربوُا وَلا تُسرِفوا ؛ بخورید و بیاشامید و اسراف نکنید.

امروزه به اثبات رسیده است که عامل بسیاری از بیماری ها پرخوری می باشد. مخصوصاً در زمان ما که بیماری های گوناگونی مانند بیماری قند، چربی خون، نارسایی های کبد و انواع سکته ها فراوان است. رعایت اعتدال در خوردن غذا جلو بسیاری از این بیماری ها را می گیرد.

قرآن جایی برای طب جالینوس نگذاشته است

در ذیل آیه 31 سوره اعراف که می فرماید: کُلوُا واشربوُا وَلا تُسرِفوا آمده است که مفسر  بزر گ ما، مرحوم «طبرسی» در « مجمع البیانم مطلب جالبی نقل می کند که هارون الرشید طبیبی مسیحی داشت که مهارت او در طب معروف بود، روزی این طبیب به یکی از دانشمندان اسلامی گفت: من در کتاب آسمانی شما چیزی از طب                نمی یابم، در حالی که دانش مفید بر دو گونه است: علم ادیان و علم ابدان. او در پاسخش چنین گفت: خداوند همه دستورات طبی را در نصف آیه از کتاب خویش آورده است « کُلو واشربوا و لا تسرفوا:« بخورید و بیاشامید و اسراف نکنید» و پیامبر ما نیز طب را در این دستور خویش خلاصه کرده است: المعده بیت الادواء و الحمیه رأس کل دواء و اعط کل بدن ما عودته: « معده خانه همه بیماری ها است، و امساک سرآمد همه داروها است و آنچه بدنت را عادت داده ای( از عادات صحیح و مناسب) آن را از او دریغ مدار».

طبیب مسیحی هنگامی که این سخن را شنید گفت: ما ترک کتابکم و لانبیکم لجالینوس طبا!: « قرآن شما و پیامبرتان برای جالینوس ( طبیب معروف) طبی باقی نگذارده است»1.

سیره بزرگان دین در رعایت اعتدال و الگوی صحیح مصرف

برای این که بخوبی معنای رعایت اعتدال و الگوی صحیح مصرف را درک کنیم باید به زندگی رهبران الهی توجه کنیم که برای درست گرفتن از زندگی آنان بسیار مفید و سودمند است.

روزی امام صادق(u) دید غلامانش مقداری میوه نیم خرده را از خانه بیرون ریخته اند، امام از کار آنها غضبناک شد و به آنها اعتراض کرد که چرا چنین کرده اند؟ اگر شما سیر شده اید و به این میوه ها احتیاج ندارید، بسیاری از مردم گرسنه اند، از این میوه ها به کسانی که محتاج هستند بخورانید1.

بشربن مروان می گوید با چند نفر از دوستان بحضور امام ششم (u) شرفیاب شدیم، امام دستور داد برای پذیرایی از ما ظرف خرمایی آوردند. همگی به خرودن خرما پرداختیم. یکی از حاضرین خرما می خورد و هسته آن را دور می ریخت، امام دست او را گرفت و فرمود این طور نکن، دور ریختن هسته خرما نوعی تبذیر و اسراف است و خداوند فساد را دوست نمی دارد2.

این دو مرود می تواند برای ما درسی بزرگ باشد چون ما خود را از شیعیان امام صادق (u) می دانیم و باید از آنها پیروی کنیم و به عقل به آنان اقتدا نماییم.

حتی در زندگی بنیان گذار جمهوری اسلامی ایران امام خمینی(ره) آمده است که آن بزرگوار زمانی که آب می خوردند اگر مقداری آب در لیوان می ماند کاغذ بر سر لیوان قرار می دادند تا از آن استفاده نمایند. این شیوه زندگی اوست که رعایت اعتدال و الگوی صحیح مصرف را به ما آموزش می دهد.

نتیجه گیری

اعتدال زیربنای تمام تعالیم اسلامی است به طوری که در همه دستورات و مقررات آن از هر گونه افراط و تفریط جلوگیری بعمل آمده است. قرآن کریم امت اسلام را امتی معتدل و میانه رو معرفی می کند مفسران معتقدند که اعتدال تمام تعالیم اسلام حکومت می کند و از دیدگاه اسلام مؤمن واقعی کسی است که در کارهایش از افراط و تفریط دوری می کند. در قرآن کریم چندین آیه از جمله آیه 67 سوره مبارکه فرقان، آیه 31 سوره اِسرا بیانگر رعایت اصل اعتدال در امر انفاق است که در این دو آیه علاوه بر یادآوری اصل انفاق رعایت اعتدال را در انفاق امری ضروری می داند و مؤمنان را دعوت می کند که انفاق را بجا و به موقع انجام دهند.

در بررسی آیات قرآن و روایات و سنت پیامبر( صلی الله علیه و آله) به این نتیجه دست یافتیم که ضمن بیان رعایت اعتدال شیوه صحیح انفاق را آموزش می دهد و مؤمنان را به الگوی صحیح مصرف در اموال خود دعوت می کند و بیانگر این مسئله می باشد که رعایت اصل اعتدال با الگوی صحیح مصرف رابطه ای نزدیک و تنگاتنگ دارد و مؤمن واقعی ضمن انجام انفاق در راه خدا باید الگوی صحیح مصرف را نیز رعایت کند و از هر گونه اسراف و تبذیر در امر انفاق بشدت نهی شده است.

پیشنهادات

1- برای نهادینه شدن الگوی صحیح مصرف و رعایت اصل اعتدال مسئولان جامعه در نظام سیاسی والدین در نظام خانواده مسئولان نظام آموزش و پرورش اعتدال را در استفاده از منابع رعایت نمایند چون برای مردم و فرزندان و میلیون ها دانش آموزان الگو می باشند.

2- برای رعایت اصل اعتدال باید نهادهای فرهنگی و آموزشی جایگاه اصل اعتدال را در فرهنگ اسلام برای مردم تبیین نمایند.

3- الگوی صحیح انفاق و ارتباط آن با اصل اعتدال برای مردم توسط نهادهای فرهنگ ساز بیان شود.

4- در کتاب های دین و زندگی و علوم اجتماعی و اقتصاد پیرامون اصل اعتدال و الگوی صحیح مصرف و رابطه این دو مطالبی مبسوط اختصاص یابد.

به امید آشنایی بیشتر با فرهنگ نورانی قرآن و درونی شدن فرهنگ قرآن

منابع و مآخذ

1. آمدی، عبدالواحد، غررالحکم، انتشارات ولی عصر، ترجمه محمدعلی انصاری، قم، 1380
2. حرانی، حسن بن علی، تحف العقول، ترجمه بهراد جعفری، نشر صدوق، تهران، 1377
3. حر عاملی، محمدبن حسن، وسائل الشیعه، مکتب اسلامیه، تهران، بی تا
4. دشتی، محمد، ترجمه نهج البلاغه، انتشارات روح، قم، 1379
5. دکتر رجب زاده، احمد، مطالعات اجتماعی، شرکت چاپ و نشر کتاب های درسی، تهران،1380
6. دکتر رجب زاده، احمد، جامعه شناسی نظام جهانی، شرکت چاپ و نشر کتاب های درسی، تهران،1383
7. صدوق، محمدبن علی، ثواب الاعمال، ترجمه علی اکبر غفاری، انتشارات صدوق
8. صحفی، سیدمحمد، تعالیم آسمانی اسلامی، دفتر انتشارات اهل بیت، قم، 1362
9. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیرالمیزان، بنیاد علمی فکری علامه، بی تا، بی تا
10. عمید، حسن، فرهنگ عمید ، امیرکبیر، تهران، 1356
11. سیوطی، جلال الدین، تفسیرالدرالمنثور، کتابخانه آیت الله مرعشی
12. فیض کاشانی، ملامحسن، تفسیر صافی، انتشارات کتابفروشی محمودی، تهران، 1334
13. فنایی، سیدمجتبی و دیگران، اقتصاد، شرکت چاپ و نشر کتاب های درسی، تهران، 1383
14. قمی، شیخ عباس، سفینه البحار، انتشارات سنایی
15. کاشانی، فتح اله، تفسیرمهنج الصادقین، کتابفروشی اسلامیه، تهران، بی تا
16. کلینی، محمدبن یعقوب، اصول کافی، انتشارات قائم، تهران، بی تا
17. مکارم، ناصر و دیگران، تفسیر نمونه، اسلامیه، تهران، 1362
18. محمدی ری شهری، محمد، میزان الحکمه، ترجمه حمیدرضا شیخی، دارالحدیث، قم، 1379
19. نوری طبرسی، حسین، مستدرک الوسائل، المکتب الاسلامیه، تهران، بی تا، جلد6